Twitter Facebook Gastenboek

Ruth Rendell

Al vele jaren lees ik de boeken van Ruth Rendell met veel plezier. Wat maakt haar verhalen zo bijzonder? Een poging tot een verklaring...

Op zoek naar het eigene van Ruth Rendell

Door: Ine Jacet

Toen ik ongeveer 18 jaar was, heb ik Ruth Rendell ontdekt. Daarvoor was ik al fan van Patricia Highsmith. Maar op een dag kwam Ruth Rendell langs en ze verdrong Highsmith. Er zijn jaren geweest dat ik in mijn tas altijd een boekenlijstje had met titels van de Rendells die ik nog niet in mijn bezit had. Dat lijstje nam ik mee naar de tweedehands boekwinkels die ik in mijn woonplaats of in andere steden bezocht. Zo heb ik langzaam maar zeker een complete verzameling boeken van Ruth Rendell opgebouwd.
Ruth Rendell wordt in 2010 tachtig jaar en ze wordt ook wel de ‘koningin van de misdaad’ genoemd. Haar handelsmerk is de psychologische misdaadroman. Op dit moment is dit een bekende categorie binnen de misdaadliteratuur, maar vroeger was dat anders; Ruth Rendell is ongetwijfeld een belangrijke grondlegger van het genre.

Voor mij is het altijd weer een mooi moment als er een nieuwe Rendell verschijnt. Er zijn drie soorten boeken van Ruth Rendell. Allereerst zijn er de Wexfords. Die zijn leuk om te lezen maar ze behoren, uitzonderingen daargelaten, niet tot mijn favorieten. Daarnaast zijn er de boeken die de auteur schrijft onder het pseudoniem Barbara Vine. Hierin komen vaak historische thema’s naar voren. Tenslotte zijn er nog de ‘gewone Rendells’. Dit zijn eveneens verhalen met wisselende, op zichzelf staande hoofdpersonen. Ze zijn te lezen als stand-alones.  
Al heel lang vraag ik me af waarom ik het werk van Ruth Rendell – en met name de boeken uit de laatste twee categorieën – zo bijzonder vind. Waarin onderscheidt Ruth Rendell zich van andere auteurs? Aan de hand van haar laatste boek uit 2009, De eerlijke vinder, zal ik proberen enkele kenmerken - die voor mij wezenlijk zijn - op een rijtje te zetten.

Het Londen van Ruth Rendell komt tot leven
De eerlijke vinder begint met een schets van het gebied rondom Portobello Road, een wijk in Londen. De verhalen van Ruth Rendell spelen zich vaak af in Londen, en er zijn vele toeristen die deze stad verkennen aan de hand van haar boeken. Ruth Rendell wandelt elke dag ongeveer een uur door haar woonplaats. Dit betekent dat ze de stad goed kent en dat is merkbaar aan de beschrijvingen van allerlei plekken die ze in de loop van haar leven heeft bezocht.

Dwanggedachten en dwanghandelingen
In De eerlijke vinder is een hoofdrol weggelegd voor een welgestelde man die verslavingen aan alcohol en tabak met moeite heeft overwonnen. Maar tot zijn grote frustratie heeft hij er een nieuwe voor in de plaats gekregen, namelijk de verslaving aan suikervrije snoepjes. De man heeft alles op orde: een goede baan, veel geld, een mooi huis en een leuke vriendin. Hij accepteert de verslaving niet en raakt daardoor bezeten door gedachten aan de snoepjes. Het zijn dwanggedachten zoals elke verslaafde die kent; ze leiden vaak tot dwanghandelingen. Zo moet deze man verschillende winkels af om aan zijn snoepjes te komen. Hij wil namelijk niet dat iemand zijn verslaving ontdekt omdat hij zich ervoor schaamt. Ruth Rendell beschrijft deze dwanggedachten en -handelingen heel nauwkeurig. Dat doet ze vaak in haar boeken, ze beschrijft innerlijke worstelingen en gedachten die op hol slaan. 

Wat vindt de ander van mij?
Veel van de personages van Ruth Rendell zien zichzelf voortdurend door de ogen van anderen. Hieraan passen ze hun gedrag aan. Vaak maken ze zich druk over wat de ander vindt, terwijl deze persoon waarschijnlijk geen uitgesproken oordeel heeft. Het zit vooral in het hoofd van henzelf. De man die verslaafd is aan snoepjes koopt ze zoveel mogelijk verspreid door de stad omdat hij bang is voor het oordeel van het winkelpersoneel.   

Door grenzen schieten
Ruth Rendell beschrijft vaak mensen die overdreven netjes of overdreven zorgvuldig zijn. Ze lijken alles op orde te hebben en moeten veel moeite doen om alles op orde te houden. Maar er komt een moment, een gebeurtenis die maakt dat orde wanorde wordt, waardoor ze door hun grenzen schieten. En dan is er geen houden meer aan en volgt ontsporing in welke vorm dan ook. Het lijkt alsof Ruth Rendell wil zeggen: ‘Uiteindelijk word je wat je bestrijdt.’

En dan is er humor
Dwanggedachten hebben over snoepjes lijkt overdreven, maar de werkelijkheid is vaak gekker. Ruth Rendell weet vaak een luchtige toon te treffen als het gaat over ‘gekkigheden’ van mensen. Het lijkt alsof ze de lezer een spiegel wil voorhouden. Door de humor wordt de gekkigheid ook weer gerelativeerd.  

Levens die elkaar door toeval kruisen
Een andere belangrijke personage in De eerlijke vinder is een jongeman die meer in de gevangenis heeft vertoefd dan erbuiten. Hij is arm, mag wonen bij een godsdienstwaanzinnige oom en verprutst alles waarmee hij in aanraking komt. Hij komt door toeval in contact met de welgestelde man en hun levens kruisen en beïnvloeden elkaar. Dit gebeurt vaak in de boeken van Rendell. We hebben niet alles in de hand hoewel we het graag zouden willen.  

Contrasterende milieus
Vaak kiezen we onze vrienden en bekenden in milieus die we kennen en waarin we ons vertrouwd voelen. In de boeken van Ruth Rendell komen milieus die niet bekend zijn met elkaar – meestal door toeval – toch met elkaar in aanraking. Dit leidt vaak tot conflicten of spanning. In De eerlijke vinder komt een arme criminele jongere in aanraking met de wereld van een zeer welgestelde man. Dit leidt tot afgunst en onbegrip. Escalatie volgt.  

Mensen zeggen vaak niet wat ze echt denken
Ruth Rendell beschrijft doorgaans heel gedetailleerd de gedachten van haar personages. Hierdoor komt de lezer te weten wat die personages echt van de ander denken. En vaak klopt dit niet met wat er wordt gezegd. De kleine boef die met zijn godsdienstwaanzinnige oom woont, heeft in feite een godsgruwelijke hekel aan deze man en aan zijn belachelijke gedrag. Maar hij uit dit niet, meestal past hij zich aan. Ooit zal dit escaleren. Dreiging hangt in de lucht.

Kleine boeven
Ruth Rendell schetst in haar boeken met grote regelmaat mensen  die het niet getroffen hebben met zichzelf en met hun leven. Het zijn vaak relatief kleine boeven, geen mensen die zich bijvoorbeeld bezig houden met witteboordencriminaliteit. Het zijn de kleine criminelen die de stad Londen bevolken en die aan hun kostje proberen te komen. Het milieu wordt vaak met humor en clementie geschetst. Zo ook in De eerlijke vinder.  

De tijdsgeest
Ruth Rendell verwerkt meestal de tijdsgeest in haar boeken. Dat kan zich op allerlei manieren uiten: in het werk dat mensen doen, de hobby’s die ze hebben, of door een schets van de tijdsgeest in bijvoorbeeld Londen. In De eerlijke vinder komen multiculturele aspecten van de stad naar voren, evenals het feit dat iedereen tegenwoordig maar koopt zonder geld te hebben en dat roken helemaal uit is.

Het verleden laat sporen na
De personages die Ruth Rendell schetst zijn vaak mensen die in het verleden iets hebben meegemaakt waardoor hun persoonlijkheid sterk is beïnvloed. In De eerlijke vinder komt een man voor die daglicht slecht aan zijn ogen kan verdragen, dus draagt hij altijd en overal een zonnebril. De oorsprong ligt in het feit dat hij nalatig is geweest waardoor zijn zusje is verdronken. Vanaf dat moment heeft zijn vader nooit meer een woord met hem gesproken. De vader gunt hem - symbolisch gesproken - het licht in de ogen niet. 

Geloven zonder twijfel
In De eerlijke vinder komt een man voor die vroeger een grote boef was, maar gelukkig heeft hij God ontdekt. En dat zal de omgeving weten! Hij is aanvoerder van een sekte en oordeelt streng over anderen die waarden en normen overtreden. Hij koopt als het ware aflaten en lijkt vergeten te zijn wie hij vroeger was. In wezen is hij weinig veranderd. De ene rechtlijnigheid is in de plaats van de andere gekomen. In meerdere boeken schetst Ruth Rendell personages die lijden aan godsdienstwaanzin. Vaak zijn deze schetsen komisch.

En hoe zit het dan met de spanning en met de plot? Want dat zijn toch de meest belangrijke kenmerken van een misdaadroman?

Spanning betekent psychologische spanning
Ruth Rendell bouwt psychologische spanning op. Haar boeken kenmerken zich nooit door veel bloed of geweld. De lezer wordt gebiologeerd door de vraag hoe het verder zal gaan met de personages, en wanneer en hoe escalatie zal plaatsvinden.  

En dan... de plot
In een klassieker van de hand van Ruth Rendell getiteld Het stenen oordeel (A judgement in stone) wordt in de eerste zin van het boek de plot verklapt. Dit was ook in 1977 hoogst ongebruikelijk. Het gaat bij Ruth Rendell veel meer om why-dunnit dan om whodunnit.
Kenners zeggen dan ook dat zij de grondlegger is van de whydunnit misdaadroman waaraan het genre psychologische misdaadroman zijn bestaansrecht ontleent.
Dat ze nog lang moge schrijven!